Tèngghu sombher Gottfried Leibniz

{{infobox orang}}
'''Gottfried Wilhem Leibniz''' otabâ è'èjhâ mènangka '''Leibnitz''' otabâ '''von Leibniz''' (1 Juli ( 21 Junè mènorot tarèkh kalènḍer Julian) 1646 - 14 Nopèmber 1716) èngghi panèka sèttong filsuf [[Jèrman]] katoronan [[Sorbia]] bân asalla ḍâri Sachsen. Èpon otamana èkennal karana ngartè ''Théodicée'' jhâ' manossa oḍi' ḍâlem dhunnya sè palèng bhâghus karana dhunnya èghâbây bân pangèran sè samporna. Paham ''Théodicée'' panèka dhâddhi kasohor sabâb èkritik èḍâlem buku ''Candide'' serratanna ''Voltaire''. 

Salaèn filsuf, Leibniz panèka èlmowân, matematikawan, diplomat, fisikawan,sajarawan, bân doktor ḍâlem hokom dhunnya bân hokom gârèja. Èpon èangghep mènangka roh universitas è jhâmanna bân aropa'aghi sala sèttong filsuf sè palèng anḍi' pangaro è abad ka-17 bân ka-18. Dhurrunna ḍâ' subyèk sè sanget lowas kasebbar è bânnya' jurnal bân apolo-èbuwân sorat bân serradhân manuskrip sè sadhâjâna ghi' ta' èpaterbi'. Kantos samangkèn ghi' sobung èdisi sè lengkap ḍâri serradhân-serradhân Leibniz bân kalabân panèka laporan lengkap ḍâri prestasina ghi' ta' bisa èlakonè.

Leibniz bhâbhâr è [[Leipzig]] bân sèdhâ è Hannover.

== Riwâyat oḍi'na kalabân bâtara ==

Kalakowanna Leibniz kalabân bâtara akadhiyâ èbâbâ panèka:
* 1646-1666: taon-taon ''formatif''
* 1666-1674: otamana alako ḍâ' Kurfürst Mainz, Johann Philipp von Schönborn, bân mentrina, Baron von Boineburg.
*1672—1676: oḍi' è [[Paris]], bân aghâbây ḍuwâ' perjhâlânan pentèng ka [[London]].
*1676—1716 ngabdhi ḍâ' kalowarga panjhi Hannover.
*1677—1698: dhâddhi ''punggawa'', lu-ghâllu ḍâri Johann Friedrich ḍâri Braunschweig-Lüneburg. Kamodiyân ḍâ' tarètanna, aḍipati, kamodiyân Kurfuerst, Emst August ḍâri Hannover.
* 1687—1690: mèyos kalabân lowas è Jèrman, [[Austria]], bân [[Italia]], aghâbây panelitian tentang buku sè èparènta bân Kurfürst tentang sajara kalowarga Braunschweig.
* 1698—1716: ngabdhi ḍâ' kurfurst Georg Ludwig ḍâri Hannover.
* 1712—1714: oḍi' è [[Wina]]. Èpèlè dhâddhi angghuta dèwan kakaisaran è taon 1713 bân Karl VI, Kaisar Romawi Soccè, è maligi Habsburg è Wina.
* 1714—1716: Georg Ludwig, salastarèna dhâddhi George I ḍâri Britania Raya, alarang Leibniz noro'è abâ'na ka [[London]]. Leibniz adhingghâl dhunnya ḍâlem kabâḍá'ân sè korang lebbi ètèlba.

== Matematika==
=== ''Sistem Linear''===
Leibniz nyoson ''koèfisièn sistem persamaan linèar'' ka ḍâlem sèttong ''matriks'', ka'angghuy nyarè solusi ḍâri sistem kasebbhut manabi bâḍâ.<ref>{{cite book|last1=Jones|first1=Matthew L.|title=The Good Life in the Scientific Revolution: Descartes, Pascal, Leibniz, and the Cultivation of Virtue|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-40955-9|pages=237–239|date=2006-10-01}}</ref> Cara panèka kamodiyân èsebbhut ''èliminasi Gauss''. Leibniz nyabâ' ḍhâsar hokom bân tèori dètèrminan, maskè matematikawan ḍâri [[Jeppang]] Seki Takakazu jhughân nemmo dètèrminan kalabân mandiri ḍâri Leibniz.<ref>{{cite book|last1=Agarwal|first1=Ravi P|last2=Sen|first2=Syamal K|title=Creators of Mathematical and Computational Sciences|date=2014|publisher=Springer, Cham|isbn=978-3-319-10870-4|page=180}}</ref> karjâ-karjâna nojjhuwaghi pangètongan dètèrminan ngangghuy kofaktor. Pangètongan panèka ènyamaè rumus Leibniz. Èpon jhughân nemmo ''sistem persamaan linèar'' ngangghuy cara dètèrminan, sè samangkèn èsebbhut atoran [[Cramer]].

=== Geometri ===

Rumus Leibniz ka'angghuy {{pi}} nyata'aghi akadhi èbâbâ panèka.
:<math>1 \,-\, \frac{1}{3} \,+\, \frac{1}{5} \,-\, \frac{1}{7} \,+\, \cdots \,=\, \frac{\pi}{4}.</math>
Leibniz nyerrat jhâ' bhângon lèngkerran "bisa ènyata'aghi sacara palèng jhimet kalabân dèrèt è attas, èngghi panèka ''agregat pecahan'' sè ètambâi bân èkorangè kalabân tè-ghântèan.<ref>{{cite book|last1=Jones|first1=Matthew L.|title=The Good Life in the Scientific Revolution : Descartes, Pascal, Leibniz, and the Cultivation of Virtue|date=2006|publisher=Univ. of Chicago Press|location=Chicago [u.a.]|isbn=978-0-226-40954-2|page=169|edition=[Online-Ausg.]}}</ref> Nangèng cara panèka ghun rapa' kalabân bânnya' ''suku'', aghuna'aghi 10.000.000 ''suku'' ka'angghuy ngaollè {{sfrac|{{pi}}|4}} sè bhenḍer kantos 8 kennengngan dèsimal.<ref>{{cite book|last1=Davis|first1=Martin|title=The Universal Computer : The Road from Leibniz to Turing, Third Edition|date=2018-02-28|publisher=CRC Press|isbn=978-1-138-50208-6|page=7}}</ref>

=== Kalkulus ===

Leibniz asareng bân Newton, èangghep mènangka sè nemmo [[Kalkulus]] (kalkulus diferènsial bân integral). Mènorot buku catettan Leibniz, panemmowan anyar sè pentèng kadhâddhiyân è tangghâl 11 Nopèmber 1675, prappa'na Leibniz lu-ghâlluna ngangghuy kalkulus intègral ka'angghuy nyarè lowas è bâbâna grafik fungsi {{math|1={{var|y}} = {{var|f}}({{var|x}})}}.<ref>{{cite book|last1=Leibniz|first1=Gottfried Wilhelm Freiherr von|last2=Gerhardt|first2=Carl Immanuel (trans.)|title=The Early Mathematical Manuscripts of Leibniz|url=https://archive.org/details/earlymathematic01gerhgoog|access-date=10 November 2013|year=1920|publisher=Open Court Publishing|page=[https://archive.org/details/earlymathematic01gerhgoog/page/n100 93]}}</ref> Èpon ngennalaghi sajumbla notasi sè èghuna'aghi kantos samangkèn, akadhiyâ tandhâ intègral {{math|∫}} (<math>\displaystyle\int f(x)\,dx</math>) sè abâkkèlè S sè malanjhâng, ḍâri oca' latèn ''summa'', bân {{math|d}} sè èghuna'aghi ka'angghuy diferènsial (<math>\frac{dy}{dx}</math>), ḍâri oca' latèn ''differentia''.
== Sombher ==